Από την Άννα Αθανασιάδου

«Ο δρόμος του μεταξιού & το ταξίδι του Οδυσσέα» είναι ο τίτλος της έκθεσης που εγκαινιάστηκε στις 25 αυτού του μήνα (μέχρι τις 18/11) στην MIN Art Gallery, ένα νέο εκθεσιακό χώρο στην Αθήνα. Δυο εικαστικοί καλλιτέχνες, ο Κινέζος Wang Lei και ο Έλληνας Στέφανος Ζαννής παρουσιάζουν σε διαφορετικά επίπεδα του ίδιου χώρου τα έργα που συνέθεσαν σε βάθος χρόνου με ένα παρόμοιο αντικείμενο αλλά μέσα από διαφορετικές οπτικές.
Τα έργα και των δύο συσχετίζονται με διαχρονικές και φυγόκεντρες τάσεις περιπλάνησης ευέλικτων ανθρώπων σε τόπους ενδιάμεσους, επικίνδυνους αλλά και γοητευτικά πολυδιάστατους, τόπους με μυθική ή και πανάρχαια προέλευση, που διεισδύουν και στην τωρινή πραγματικότητα.

Οι δύο ζωγράφοι απεικονίζουν με διευρυμένους τρόπους τέτοιες πορείες, γήινες ή θαλασσοπορείες, πρωταρχικά σε τόπους φυσικούς-γήινους και υδάτινους–κινέζικους και ελληνικούς, αλλά και παγκοσμιοποιημένους. Παράλληλα, αποτυπώνουν και τις δαιδαλώδεις διαδρομές της ανθρώπινης διάνοιας σε τόπους άυλους – ψυχικούς και φανταστικούς, ακόμα και μεταφυσικούς. Όλοι αυτοί οι ποικίλοι τόποι, που ασκούν τη δική τους διαφορετική δύναμη σε όσους προσελκύουν να ξεγλιστρήσουν έξω από τα ασφαλή όρια του κόσμου, όχι μόνο διατηρούνται, αλλά και πολλαπλασιάζονται στις εξονυχιστικά χαρτογραφημένες κοινωνίες μας. Και οι δυο καλλιτέχνες προσεγγίζουν βιωματικά και αναπαριστούν με φευγαλέα εικονικότητα τις οριακές εμπειρίες που βιώνουν τέτοιοι ταξιδιώτες στους δρόμους και τόπους των περιπλανήσεών τους.

Παράλληλες καλλιτεχνικές πορείες

Ο Wang Lei, αναγνωρισμένος διεθνώς για τα έργα του, που συνδυάζουν σύγχρονες ευαισθησίες με παραδοσιακά ερεθίσματα, διδάσκει ζωγραφική στην Senzo Ακαδημία Καλών Τεχνών του Πεκίνου. Με την υποστήριξη της τοπικής κυβέρνησης του Πεκίνου, μέσα από διαδρομές που κάνει ο ίδιος προσωπικά στον «Δρόμο του Μεταξιού», καταγράφει εδώ και δέκα χρόνια βιωματικά αυτό το αχανές γήινο αλλά και άυλο δίκτυο δρόμων, μονοπατιών, μετακινήσεων και εκτοπισμένων μικρόκοσμων, εμπορικών συναλλαγών και, γενικότερα, ριψοκίνδυνης επικοινωνίας μεταξύ αγνώστων. Οι πολυεπίπεδες δημιουργίες του Wang Lei κυριαρχούνται από το γήινο στοιχείο, καθώς και από δραματικές εντάσεις, που πηγάζουν από την συνύπαρξη αρχέγονων κινέζικων μορφών και συμβόλων με μια παγκοσμιοποιημένη, ρευστή εικονογραφία.

Κατά μία καλλιτεχνική σύμπτωση και ο Στέφανος Ζαννής, με σπουδές ζωγραφικής στην ΑΣΚΤ και με δεύτερο πτυχίο στην χαρακτική, εμπνέεται τριάντα χρόνια από την Οδύσσεια. Το 1994 – 95, με εικαστικό υλικό για την ε’ ραψωδία, ετοίμασε δώδεκα βιβλία – μίας μόνο έκδοσης, με χειρόγραφα κείμενα και αυθεντικά έργα ζωγραφικής κι έκανε δύο σχετικές εκθέσεις. Οι επόμενες δύο εκθέσεις, το 1997 και 2000, αν και χωρίς αναφορά στην Οδύσσεια, αναφέρονταν έμμεσα σε αυτήν. Στα έργα της συγκεκριμένης έκθεσης κυριαρχεί το υδάτινο το οποίο συσχετίζεται τόσο με τη
θαλασσοπορεία του Οδυσσέα, όσο και, γενικότερα, με την ανθρώπινη ψυχή, καθώς και το μυστήριο που περιβάλλει τις αναζητήσεις της σε κόσμους απόμακρους.
Για τα έργα του Wang Lei θα χρειαζόταν ένα ξεχωριστό κείμενο. Έτσι, θα επικεντρωθώ στην ζωγραφική του Στέφανου Ζαννή, που περιστρέφεται γύρω από το επεισοδιακό ταξίδι επιστροφής του Οδυσσέα.
Μήπως, όμως, δεν πρόκειται απλώς για ταξίδι;

Η ριψοκίνδυνη θαλασσοπορία του Οδυσσέα

«Όχι, δεν πρόκειται απλά για ταξίδι, αλλά για θαλασσοπορεία με τεράστιο ρίσκο του Οδυσσέα» λέει ο Στέφανος Ζαννής εμφατικά, όταν τον συναντώ στον χώρο του σπιτιού του, θέλοντας να καταλάβω την οπτική του για τη συγκεκριμένη έκθεση.
Μετά βίας κάθεται, καθώς μιλά αναστατωμένος από τις Οδυσσειακές ιδέες και εικόνες του. Το βλέμμα του προσηλώνεται κάπου πέρα από τους τοίχους, τους καλυμμένους με πίνακες του. Σαν πύλες σε ένα άλλο σύμπαν, αυτοί μαγνητίζουν τα μάτια με μια χρωματική διαφάνεια που εξισορροπεί την υλικότητα, με τις εύθραυστες ανθρώπινες μορφές να προβάλλονται σμιλεμένες από τις θερμές φλόγες της φωτιάς ή το ουράνιο φως ή να αφομοιώνονται μέσα στα θαλάσσια και φυτικά τοπία.

Από την πληθώρα των σχετικών έργων του ο Ζαννής παρουσιάζει στην έκθεση μόνο εκείνα που αφορούν την πέμπτη (ε) ραψωδία. Μαζί με τους πίνακες εκθέτει και ένα βιβλίο, μεγέθους 70cm επί 90cm, σε μια μοναδική και πολυτελή έκδοση. Αυτό περιέχει αυθεντική ζωγραφική πάνω στην ίδια ραψωδία, μαζί με το αρχαίο κείμενο σε χειρόγραφη μορφή και φιλοσοφικά σχόλια. (Το βιβλίο εκτέθηκε στο πολιτιστικό ίδρυμα της Τράπεζας Πειραιώς).

Σε αυτό το τμήμα του Ομηρικού έπους ο Οδυσσέας ζει εξαφανισμένος στο νησί της Καλυψώς. Η ωραία θεά τον ποθεί και γι΄αυτό του υπόσχεται αθανασία και οτιδήποτε άλλο. Ο Οδυσσέας προτιμά να εγκαταλείψει την ασφάλεια ενός ιδιωτικού νησιού άπειρων απολαύσεων, μια ασφάλεια που τον κρατά αποκομμένο από τον κόσμο και λησμονημένο από όλους. Επιλέγει την επικίνδυνη επιστροφή στην πατρίδα του και Πηνελόπη, μια θνητή.

Σαν να είναι ο ίδιος ο Οδυσσέας, ο ζωγράφος μονολογεί: «Να επιστρέψουμε στην πατρίδα. Πώς θα ετοιμαστούμε για μια τέτοια επιστροφή; Κλείνεις τα μάτια, επικεντρώνεσαι σε κάτι που λίγοι το χρησιμοποιούν, κάτι αγουροξυπνημένο.»
Με οδυσσειακή ελαστικότητα η γάτα του θρονιάζεται δίπλα του και τον ατενίζει γαλήνια, ενώ εκείνος μιλά με ένταση. Η γάτα τον παρακολουθεί με μυημένο ύφος, δείχνοντας εξοικειωμένη με το θέμα. Σα να διακρίνω μέσα στα μάτια της μια λαμπερή ακτίνα φωτός, που γίνεται ήλιος πάνω από την θάλασσα, στα κυματάκια της οποίας επιπλέει το σκάφος του Οδυσσέα, καθώς απομακρύνεται από το καταφύγιο της Καλυψώς.

Νεοπλατωνικές επιδράσεις και μοτίβα

Ο Στέφανος Ζαννής αντιλαμβάνεται την απορία μου για τα ελλειπτικά λόγια του. Μου εξηγεί πως ερμηνεύει και ζωγραφίζει σκηνές από την Οδύσσεια έχοντας επηρεαστεί από την νεοπλατωνική φιλοσοφία. Στις θεωρήσεις του Πλωτίνου, του Πρόκλου και των άλλων νεοπλατωνικών βρήκε έννοιες και ιδέες που εναρμονίζονται με τις διαισθητικές ερμηνείες του για το έπος του Οδυσσέα. Μέσα από την οπτική τους, αυτό που αναζητούσε στην Οδύσσεια με διάφορες διερευνητικές καλλιτεχνικές ενέργειες, άρχισε να συγκεκριμενοποιείται όλο και
περισσότερο, όσο επίμονα ασχολούταν με αυτήν. Μιλά γι’ αυτά αποσπασματικά, ποιητικά, καθώς έχει οικειοποιηθεί την Νεοπλατωνική φιλοσοφία με καλλιτεχνικό τρόπο.
Μου επισημαίνει πως για τους Νεοπλατωνικούς φιλοσόφους η ψυχή, αδιαχώριστη από τον Νου, είναι η κινητήρια δύναμη, από την οποία διαπνέονται οι πάντες και τα πάντα. Αλλά και ο νοητός τόπος δεν μπορεί να ξεχωριστεί από τον υλικό, τον φυσικό. Όπως τονίζει ο Πλωτίνος στην εισαγωγική του παρατήρηση στις «Εννεάδες»: «Ο τόπος του νοητού κόσμου είναι ο τόπος της ζωής και η ίδια αρχή και πηγή της ψυχής και της νόησης». Επιπλέον, η κοσμική και η ατομική ψυχή συνδέονται μεταξύ τους αναπόσπαστα.
Αυτή η δυναμική πνοή διαπερνά όλη την Οδύσσεια του Ομήρου, αλλά και του Στέφανου Ζαννή, εμψυχώνοντας τον Οδυσσέα να συνεχίσει την προσπάθεια, ακόμα κι όταν ανακαλύπτει πως η Καλυψώ είχε δίκιο, οι δυσκολίες μοιάζουν ανυπέρβλητες και η τρικυμία του Ποσειδώνα τον απειλεί θανάσιμα.
Παράλληλα, και ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Ιάμβλιχος υποστηρίζει πως «ο τόπος ενώνεται φυσικά με τα πράγματα στον τόπο». Δηλαδή, ο κάθε τόπος συνδέεται δυναμικά με τα όντα και αντικείμενα που βρίσκονται σε αυτόν, ώστε αυτός να διαφοροποιείται από άλλους τόπους, όχι μόνο ως προς σχήμα και τη μορφή, αλλά
και ως προς την πραγματικότητα, την ύπαρξη, την ουσία.

Παρόμοια και οι ποικιλόμορφοι Οδυσσειακοί τόποι του Στέφανου Ζαννή δεν είναι αδρανή σκηνικά για την επιφανειακή ανάδειξη προσώπων και συμβάντων, αλλά λειτουργούν δυναμικά και συνάμα ευέλικτα. Αυτοί οι τόποι που προκαλούν έλξη, αποστροφή, φόβο και νοσταλγία στον Οδυσσέα, έχουν μια ενεργητική δύναμη,
καθώς αποτελούν μια ασώματη αλλά και καθοριστική πραγματικότητα.
Τα χρώματα, οι φωτοσκιάσεις, οι φιγούρες, η οπτική και γενικότερα οι συνθέσεις του Ζαννή «εμψυχώνονται» από επαναλαμβανόμενα μοτίβα, όπως η νοσταλγία για την επιστροφή σε έναν τόπο που αντισταθμίζει τη σωματική φθορά, αναβαθμίζοντας την ύπαρξη. Ακόμα, η «θεοειδής λαμπρότητα» του φωτός, το σμίλευμα του ανθρώπου μέσα από την σύγκρουση τα ακραία φυσικά στοιχεία και την αναγκαιότητα. Ιδίως το « σμίλευμα» είναι μια άγρια μορφή θεραπείας μέσα από τα φυσικά στοιχεία, τον ήλιο και την θάλασσα, τα οποία βιώνει ο Οδυσσέας
στις πιο ακραίες διαστάσεις τους.
Θεωρώ πως τέτοια δύναμη, όπως αυτή των νεοπλατωνικών τόπων αποκτούν όλο και περισσότερο οι διάφοροι ψηφιακοί πλατφορμικοί τόποι για τους σύγχρονους χρήστες του. Όσοι τους επισκέπτονται ξανά και ξανά με εμμονή, ίσως αναζητούν νοσταλγικά σε αυτούς ένα «αλλού», το οποίο τους ξεγλιστρά διαρκώς στον
«πραγματικό» κόσμο. Πολλοί ελκύονται, ακόμα και παγιδεύονται από τέτοιους απορροφητικούς τόπους – ιδίως τις πληροφοριακές νησίδες ή φούσκες. Άλλοι φωλιάζουν εθισμένοι μέσα τους, ενώ τροφοδοτούνται αδιάκοπα με πληροφορίες, ενώ αποκόβονται από τους φυσικούς τόπους και χώρους, όπως ο Οδυσσέας στο νησί της Καλυψώς.

Μια εικαστική Οδύσσεια για την αναγέννηση της Οδύσσειας

Τόσα χρόνια η φαντασία και η ζωγραφική και χαρακτική δεξιοτεχνία του Στέφανου Ζαννή περιστρέφονται γύρω από τον ίδιο σκοπό: να δώσει εικαστική μορφή στις περιπλανήσεις του Οδυσσέα σε αλλόκοτους τόπους, που τον παγιδεύουν και τον απομακρύνουν συνεχώς από την πατρίδα του, όπου αγωνίζεται να επιστρέψει. Το όραμά του θα ολοκληρωθεί με την αναγέννηση όλων των ραψωδιών της Οδύσσειας, ώστε αυτή να προσελκύσει την προσοχή και των πιο ανίδεων, ακόμα και νέων. Αυτό σχεδιάζεται να γίνει μέσα από βιβλία – όπως αυτό της ε’ ραψωδίας
που εκτέθηκε τώρα – σε συνδυασμό με έργα ζωγραφικής.
Το έργο αυτό αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα σήμερα, καθώς η Οδύσσεια, ως μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς γεννά στοχασμούς αλληλένδετους ακόμα και με τις επιστημονικές εξελίξεις στην εποχή μας. Μάλιστα, οι σύγχρονες επιστήμες προσεγγίζουν με αυξανόμενο ενδιαφέρον τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα αλλά και
την αφηγηματική μορφή τους, που παύει πια να υποτιμάται ως μυθική, ανορθόλογη. Μήπως και η επιστήμη δεν κρύβει πάντα κάποια αφήγηση πίσω από τις θεωρίες της; Όπως επισημαίνει ο Ελβετός πανεπιστημιακός καθηγητής Peter Vonn Matt στο τελευταίο βιβλίο του «Κακοποιοί, ξερά ερπετά, φιγούρες φωτός»: «Ο Δάντης βάζει τον Οδυσσέα στην κόλαση, επειδή έπλευσε πέρα από τα στενά του Γιβραλτάρ στον ευρύ ωκεανό από δίψα για γνώση κι έτσι ξεπέρασε τα όρια της γνώσης που έθεσαν οι άνθρωποι».

Η καλλιτεχνική Οδύσσεια του Στέφανου Ζαννή, τον κρατά δεσμευμένο στην επιθυμία του να αναγεννήσει την Οδύσσεια με τις εικόνες που της ταιριάζουν σήμερα. Όχι με αντιγραφές φωτογραφιών, αλλά με εικόνες άμεσα σχεδιασμένες ταχύτατα και απροσχεδίαστα από τον ίδιο. Έτσι επιχειρεί να συλλάβει τη μετασχηματιστική πνοή της τολμηρής δράσης, όπως τη μεταμόρφωση της γάτας σε αδίστακτο θηρευτή, όταν βλέπει ένα περιστέρι να την πλησιάζει.
Για τον σκοπό αυτό μετατρέπεται και ο ίδιος σε πλάνητα, που περιδιαβάζει αδιάκοπα, με τα ζωγραφικά σύνεργά του, ως απαρατήρητος αλλά και ακούραστος παρατηρητής, κατά προτίμηση σε εξωτερικούς δημόσιους χώρους και τοπία, αστικά και υπαίθρια. Οι εικόνες του συλλαμβάνουν τα ίχνη και τις αναλαμπές της ξαναζωντανεμένης Οδύσσειας στο φως και τις σκιές, σε πρόσωπα και σώματα αγνώστων ανθρώπων και, φυσικά, ζώων, σε κινήσεις και αυθόρμητες συμπεριφορές, όλα όπως συνυφαίνονται σε ένα δυναμικό δίκτυο, καθώς εμφανίζονται απροσχεδίαστα και τυχαία στους φυσικούς χώρους.
Βέβαια, συνεχώς δεχόμαστε καταιγιστικές ροές ωραιοποιημένων, ακόμα και ωμών, σοκαριστικών εικόνων, ιδίως από τα Κοινωνικά Μέσα και διάφορες πλατφόρμες. Συχνά οι εικόνες, ακόμα και οι καλλιτεχνικές, θεωρούνται ύποπτες είτε για ωραιοποίηση της πολυπροβληματικής πραγματικότητας είτε για υπερσυγκινησιακή διέγερση, ώστε να προσελκύουν την προσοχή σε όσους τις εκθέτουν σκόπιμα.
Παράλληλα, τεκτονικές αλλαγές – πόλεμοι, περιβαλλοντική και οικονομική κρίση, αυταρχικά καθεστώτα σε άνοδο, τεχνολογικές εξελίξεις – ανατρέπουν οτιδήποτε σίγουρο στον κόσμο μας.

Έτσι οι παράτολμες περιπέτειες στο άγνωστο και η ανιδιοτελής αναζήτηση της γνώσης θεωρούνται συχνά πολυτέλεια για καλοπερασάκηδες. Από την άλλη, η σκληρή αναγκαιότητα συρρικνώνει τις ελευθερίες των περισσότερων. Η ασφάλεια γίνεται το άφταστο όνειρο πολλών, ενώ η ριψοκίνδυνη ελευθερία και η απόρριψη κάθε σιγουριάς για την πραγματοποίηση μη κερδοφόρων οραμάτων προκαλούν ρίγη αποστροφής. Ποιος θα ήθελε να ζήσει το δράμα ενός μετανάστη ή πρόσφυγα, που περιπλανιέται σαν ανεπιθύμητος Οδυσσέας σε αφιλόξενες χώρες; Ποιος θα επιδίωκε να σμιλευτεί – όπως ο Οδυσσέας από τα κύματα – από ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως η πλημμύρα στον Θεσσαλικό κάμπο; Ποιος θα ήθελε να θυσιάσει χρόνια της ζωής του για μια αβέβαια επιστημονική έρευνα ή να τριγυρνά ξεριζωμένος στο διάστημα, μην γνωρίζοντας αν αυτό θα καρποφορήσει;

Ωστόσο ο Ζαννής δεν θέλει να συγκαλύψει τα ψεγάδια και τα δεινά του κόσμου μας, ούτε και να ωραιοποιήσει την Οδύσσεια, αλλά να την κάνει ορατή, να προβάλλει τον πρωταγωνιστή της, τον «πολύτροπο» Οδυσσέα με μια «θεοειδή λαμπρότητα», ως μια μορφή σμιλεμένη από το φως, κόντρα στους ίσκιους της αναγκαιότητας, του πόνου και του θανάτου. Θέλει να δείξει σε όποιον δεν ικανοποιείται με μια ζωή απονεκρωμένη μέσα στην ασφάλεια, πως το Οδυσσειακό ιδεατό δίκτυο παραμένει ενεργό και διαχέεται παντού, ιδίως σήμερα, παρασέρνοντας στις αχανείς διακλαδώσεις του κάθε Οδυσσεακή προσωπικότητα, που διψά για ελευθερία και αποδέχεται το κόστος της.

Αυτή η αδιόρατη πανταχού παρουσία της απελευθερωτικής και φωτογενούς Οδύσσειας, ακόμα και στη φορτωμένη με έγνοιες καθημερινότητα, αποκαλύπτει την επικαιρότητα αυτού του Ομηρικού έπους για όσους δεν το γνωρίζουν σε βάθος ή το θεωρούν ξεπερασμένο.

Το βλέμμα του Στέφανου Ζαννή δεν είναι χαμένο αλλά ενεργητικό, σα να ατενίζει ξεκάθαρα τους ανοίκειους τόπους όπου εγκλωβίζεται, ξεφεύγει και περιπλανιέται ξανά και ξανά ο Οδυσσέας. Ένας νεομηρικός άνθρωπος; Μου έρχεται αυτή η σκέψη, καθώς τον ακούω να μου μιλά κάποιες στιγμές άνετα σε ομηρική γλώσσα, παραθέτοντας αποσπάσματα από την Οδύσσεια που τον εμπνέουν ιδιαίτερα.

Μια έκφραση του με ξαφνιάζει. «Λαδερός Οδυσσέας». Με πληροφορεί με χιούμορ πως, αφού καλύφθηκε με κλαδιά αγριελιάς στο νησί των Φαιάκων, ο Οδυσσέας έγινε λαδερός. Ακόμα πιο ευέλικτος, ικανός να δρα και να αντιδρά εύστοχα κινούμενος κάπου στο ενδιάμεσο, αποφεύγοντας τα αδιέξοδα άκρα. Ψυχική ελαστικότητα, ευλυγισία…

Η γάτα τεντώνεται νωχελικά. «Τι ξέρετε εσείς από ευλιγισία …» λένε τα μάτια της. Η Πηνελόπεια υπομονή της για τα λεγόμενα του Ζαννή την εγκαταλείπει. Κάνει ένα άλμα, καθώς ένα πουλί φτερουγίζει στο μπαλκόνι.
Η γάτα έχει δίκιο. Δεν θα υπήρχε Οδύσσεια με έναν ακίνητο Οδυσσέα. Δράση και στοχασμός δεν διαχωρίζονται. Η ευελιξία γεφυρώνει την μεταξύ τους απόσταση.

Όποιος υπάρχει και δρα στα σύγχρονα πελάγη της πληροφορίας και συνάμα κυκλοφορεί και αράζει στους αμέτρητους μικρόκοσμους της κοινωνίας μας, προσπαθώντας να διατηρήσει κάποιον προσανατολισμό και νόημα για τη συνέχιση της πορείας του, επιδιώκει την ευελιξία ενός Οδυσσέα, καθώς και τις επικοινωνιακές και αυτομεταμορφωτικές του δεξιότητες. Η νοσταλγία για την επιστροφή σε κάτι ουσιαστικό γίνεται το αντίδοτο για τα πολυάριθμα προσωπεία και άβαταρ, ώστε να μην καταντήσει κανείς μια ασπόνδυλη περσόνα, ο Κανένας,
μέσα στον άπειρο κατακερματισμό.

Μια σύγχρονη Οδυσσειακή προσωπικότητα σήμερα δίνει αξία στη ζωή, διατηρώντας τη δίψα για γνώση, ενώ γύρω του ο κόσμος μεταμορφώνεται όλο και γρηγορότερα, ώστε να καταντά ακόμα και απειλητικός. Με την ευελιξία ενός Οδυσσέα ξεγλιστρά κανείς από Κυκλώπειες χερούκλες των fake news και αποφεύγει την υπερκαταναλωτική λωτοφαγία, καθώς και κάθε εξουσιαστική Κίρκη που περιστοιχίζεται από λαίμαργα γουρουνάκια. Αλλά και ο κάθε ευάλωτος νομάδας σήμερα – ψηφιακά τηλεργαζόμενος από άλλες χώρες, πρόσφυγας ή μετανάστης, ακόμα και αστροναύτης– αναζητά τον Οδυσσέα μέσα του, προκειμένου να μην αποξενωθεί ή εκμηδενιστεί σε ακατανόητους κόσμους, όπου τον ξέβρασε η τύχη η οι παράτολμες επιλογές του.

Η Οδύσσεια του Στέφανου Ζαννή εμπνέει, καθώς κάνει ορατό κάτι που το βιώνουμε σήμερα έντονα με τις ψηφιακές τεχνολογίες: πως δεν υπάρχει κανένα χάσμα ανάμεσα στον νοητό και τον φυσικό χώρο και τόπο, ανάμεσα στην σκέψη και την πράξη, την διάνοια και το συναίσθημα, την τέχνη και την επιστήμη.