Η Σαντορίνη μαγνητίζει τους τουρίστες, που χαίρονται το πρόσωπό της, την καλντέρα. Η ψυχή της, όμως, βρίσκεται στη γη της, στο άνυδρο χώμα της. Αυτό διαχρονικά έδινε ζωή στους κατοίκους της. Από τα σωθικά της χάριζε τη θηραϊκή γη, που ήταν η αιτία ανάπτυξης της ναυτοσύνης της, η οποία έφθασε κάποτε να είναι η τρίτη δύναμη στη χώρα.

Τα γεννήματα της γης της θησαυροί, με κορυφαία τα κρασιά, τη φάβα, τα ντοματάκια και τα προϊόντα ΠΟΠ. Αυτή τη μεθυστική Σαντορίνη, που μαρτυρά στο Ακρωτήρι τόσο δυνατά την ιστορία της, έχουμε υποχρέωση να διαφυλάξουμε. Είμαι αισιόδοξη ότι τελικά θα τα καταφέρουμε, αρκεί άμεσα να γίνουν κάποιες παρεμβάσεις. Να προστατευτούν οι μοναδικοί στον πλανήτη γεωλογικοί σχηματισμοί Βλυχάδας – Ακρωτηρίου, ως σπάνιο γεωπάρκο, όπως επίσης και τα νησάκια Καμένη και Ν. Καμένη από τον υπερτουρισμό. Πάντως η καλντέρα πλέον ανήκει στα 100 Μνημεία Γεωλογικής Κληρονομιάς της UNESCO… Μένει να δράσουμε για τα υπόλοιπα πριν είναι αργά…

Εμείς θα σας γνωρίσουμε την αθέατη Σαντορίνη, την άγνωστη. Xάρηκα γιατί το κρασί Ασύρτικο, η φάβα και το ντοματάκι ΠΟΠ Σαντορίνης, εντάχθηκαν στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα της Ν. ΠΑΣΕ- ΓΕΣ «Μικροί Θησαυροί της Ευρώπης» από συνεταιρισμούς του τόπου μας. Έτσι διασφαλίζεται η προβολή τους. Οι Σαντορινιοί έλεγαν παλαιότερα: «Στη Σαντορίνη πιο πολύ είναι το κρασί από το νερό, πιο πολλές οι εκκλησίες από τα σπίτια, που είναι υπόσκαφα όσο να χωρείς, αλλά οι κάμποι και η θάλασσα όσο θωρείς»…

Η ιστορία του αρχέγονου αγροτικού τοπίου με τη σπάνια βιοποικιλότητα είναι ό,τι πιο σημαντικό μετά την καλντέρα και πρέπει να διατηρηθεί. Είναι παγκόσμια αποκλειστικότητα. Ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε δίπλα από το Ακρωτήρι, που οι ανασκαφές έφεραν στο φως μια ολόκληρη πολιτεία που μαρτυρά τον τρόπο ζωής των κατοίκων της, τις ασχολίες τους, τη διατροφή τους, τις γιορτές τους. Οι κάτοικοι είχαν αναπτύξει σε υψηλό βαθμό τη χρήση της φωτιάς. Από τις αρχές της τρίτης χιλιετίας π.Χ. εντοπίζεται η ύπαρξη μόνιμων και φορητών εστιών μαγειρικής και κινητών ή σταθερών φούρνων, λείψανα στάχτης και κάρβουνα, ταψιά, ψηστιέρες και υποδοχές για σουβλάκια, μαγκάλια και επίπεδες πλάκες για το ψήσιμο πίτας.

Ευρήματα αποδεικνύουν, επίσης, την καλλιέργεια φάβας, σταφυλιών και την παραγωγή κρασιού. Άλλωστε, σε αποθήκες βρέθηκαν πιθάρια με όσπρια -κυρίως φάβα, αλεύρι, κριθάρι- όπως επίσης και εγκατάσταση μύλου και καλάθια με ψάρια και αχινούς και μυλόλιθους. Η περιοχή κατοικήθηκε για πρώτη φορά κατά την Ύστερη Νεολιθική Περίοδο γύρω στο 4500 π.Χ. και κατά τον 18ο αιώνα π.Χ. είχε εξελιχθεί σε πόλη. Στις αρχές του 17ου αιώνα π.Χ. υπέστη μεγάλες καταστροφές από σειρά σεισμών. Η πόλη άκμαζε κατά την Υστεροκυκλαδική Ι Περίοδο, μέχρι τον ενταφιασμό της από τη λεγόμενη «Μινωική έκρηξη»

Στη συγκλονιστική καλντέρα

Το ωραιότερο σημείο στην καλντέρα και το αρχαιότερο, με θέα πανοραμική που κόβει την ανάσα, βρίσκεται στην πλευρά του Μεγαλοχωρίου. Περνάς από τους φροντισμένους φράχτες, καμωμένους από πέτρες ηφαιστειακές και απολαμβάνεις. Αρχίζεις το παιχνίδι, μετρώντας τα νησάκια… Μπροστά μας η Νέα Καμένη, η Καμένη, το Ασπρονήσι, λίγο πιο πίσω η πανέμορφη Θηρασιά. Όλη η καλντέρα ξετυλίγεται μπροστά μας, ενώ αχνοφαίνονται η Σίκινος και η Ιος. Ακριβώς κάτω το λιμάνι ο Αθηνιός.

Ευτυχώς, η νότια καλντέρα είναι λιγότερο πειραγμένη από εκείνη της βόρειας πλευράς. Ηρεμία που διαταράσσουν μόνο πετάγματα πουλιών, αφού στις σπηλιές της ηφαιστειακής καλντέρας φωλιάζουν αγριοπερίστερα, γλάροι, κορμοράνοι και άλλα θαλασσοπούλια. Το σημαντικό είναι ότι πλέον η καλντέρα κατέχει μια από τις πρώτες θέσεις στα 100 Μνημεία Γεωλογικής Κληρονομιάς της UNESCO. Έτσι διαθέτει και πιστοποιητικό για την ένταξή της στον κατάλογο με τις κορυφαίες περιοχές γεωλογικού ενδιαφέροντος του πλανήτη.

Με διαστάσεις περίπου 12Χ7 χλμ., η καλντέρα της Σαντορίνης αναδύεται από την επιφάνεια της θάλασσας με απότομους βράχους ύψους 300 μέτρων. Η παλαιότερη νότια καλντέρα σχηματίστηκε περίπου πριν από 180.000 χρόνια, ενώ η νεότερη ιστορικά που φέρεται να κατέστρεψε τον Μινωικό πολιτισμό, δημιουργήθηκε το 1600 π.Χ.

Αν και αδρανής, ας μην ξεχνάμε ότι η Σαντορίνη είναι ένα ενεργό ηφαίστειο. Η τελευταία έκρηξη σημειώθηκε το 1950 και έκτοτε έχουν καταγραφεί πολλά υποθαλάσσια ρήγματα. Η κυρία Εύη Νομικού, αναπληρώτρια καθηγήτρια Γεωλογικής Ωκεανογραφίας και Φυσικής Γεωγραφίας του ΕΚΠΑ, αποκάλυψε πως μια από τις μεγαλύτερες υποβρύχιες αποστολές της Γαλλίας, μόλις πρόσφατα πραγματοποίησε έξι γεωτρήσεις στον βυθό της Σαντορίνης. Τα αποτελέσματα θα μας δώσουν σημαντικά στοιχεία για την έκρηξη που άλλαξε τη μορφή του τότε γνωστού κόσμου. Η καλντέρα της Σαντορίνης έγραψε ιστορία… Εμείς τώρα πρέπει να την προστατεύσουμε, αφού είναι μάρτυρας της μακραίωνης προϊστορίας και ιστορίας του πολιτισμού μας.

Ντοματάκια Σαντορίνης

Η ωραιότερη ντομάτα του πλανήτη… τέλος. Σύμφωνα με τον λαογράφο Δανέζη, η ντομάτα εμφανίστηκε στο νησί το 1875 και λεγόταν χρυσόμηλο. Ο σπόρος έφθασε εδώ πιθανά από το Σουέζ, κατά τη μεταφορά της θηραϊκής γης. Οι εδαφικές συνθήκες προσομοίαζαν και μάλλον έφεραν μαζί άσπρη μελιτζάνα, κατσούνι, λυράκι κολοκύθι και πατάτες. Τα φυτά εγκλιματίστηκαν και έδωσαν τα καλύτερά τους, σε αυτό το άνυδρο έδαφος. Η παραγωγή ποιοτική, αλλά όχι ποσοτική.

Όλοι καλλιεργούσαν ντοματάκι και υπήρχαν εννέα εργοστάσια επεξεργασίας της ντομάτας για την παραγωγή ντοματοπολτού. Τώρα υπάρχει μόνον αυτό του Συνεταιρισμού, που είναι επισκέψιμο κάποιες ημέρες και η μικρή βιοτεχνία anydro του Πέτρου Οικονόμου. Ο αγροτικός τομέας δέχεται λόγω του τουρισμού τεράστια πίεση. Οι αγρότες είναι ηλικιωμένοι και οι νέοι δεν ασχολούνται. Λόγω της μικρής παραγωγής δεν υπάρχει ενδιαφέρον για λειτουργία εργοστασίων, αφού σε άλλες περιοχές της Ελλάδας υπάρχει μεγάλη παραγωγή. Ο Πέτρος σπέρνει την ντομάτα του στο τέλος Φεβρουαρίου με αρχές Μαρτίου. Σκαλίζει ελαφρά με την τσάπα και με τα χέρια αραιώνει τα αγριόχορτα. Μόλις φτάσει σε ύψος 7-8 εκ. στυλώνει την ντοματιά δημιουργώντας ένα παράχωμα ολόγυρα, για να προστατεύεται από τους αέρηδες. Τα κίτρινα ανθάκια εμφανίζονται τέλος Απριλίου με Μάιο και αρχές Ιουλίου ξεκινά η συγκομιδή.

Η ντομάτα διαχρονικά ανταγωνιζόταν το κρασί. Όταν έγινε η Ρωσική Επανάσταση και έκλεισαν οι εκκλησίες, το Vinsanto ήταν στα αζήτητα. Έτσι στράφηκαν στην καλλιέργεια της ντομάτας. Τώρα που το κρασί έχει μεγάλη ζήτηση, εγκατέλειψαν τα ντοματάκια. Ο Πέτρος παράγει ντοματοπολτό απίθανο, λιαστές ντομάτες και ένα γλυκό με συνταγή της μαμάς του. Κατάγεται από τα χωριά του Βάλτου Αιτωλοακαρνανίας, δούλεψε εδώ, ζυμώθηκε με τους σαντορινιούς αγρότες και εγκαταστάθηκε μόνιμα στο νησί. Οι πρόγονοί του σκοτώθηκαν στην Έξοδο του Μεσολογγίου. Ανθρώπινες ιστορίες που μοιράζονται ετοιμάζοντας ντοματοκεφτέδες με δυόσμο τόσο αρωματικό.

Φάβα: Ο κίτρινος χρυσός της Θηραικής Γης

Ο Πέτρος Οικονόμου, γεωπόνος βιοκαλλιεργητής, έχει μάτια μόνο για τα φυτά του. Ο ίδιος αυτοσαρκάζεται ως «τζάμπα μάγκας», αφού το έδαφος είναι άνυδρο και δεν έχει οργανική ουσία που ευνοεί τις ασθένειες. Έτσι, ο μοναδικός τρόπος καλλιέργειας είναι ο βιολογικός. Η μηχανική σύσταση του εδάφους είναι αμμώδες ηφαιστειακό, το κλίμα ξηροθερμικό με τις λιγότερες βροχοπτώσεις, περίπου 220 χιλ. βροχής.

Η φάβα, ο κίτρινος χρυσός καλλιεργείτο ανελλιπώς 4.000 χρόνια εδώ, όπως μαρτυρούν οι σπόροι του φυτού που βρέθηκαν σε αγγεία στις αρχαιότητες του Ακρωτηρίου, που είναι δίπλα. Μάλιστα, ταυτοποιήθηκαν και είναι ακριβώς η ίδια ποικιλία φάβας που καλλιεργούν σήμερα. Ένας αρχαίος γενότυπος… Συγκλονιστικό! Η ποικιλία είναι lathyrus clymenum και ο Πέτρος καλλιεργεί 10 στρέμματα.

Η φάβα σπέρνεται τον Νοέμβριο ή τον Δεκέμβριο, ανάλογα με τις βροχές. Όλη η καλλιέργεια γίνεται με τα χέρια ή με τσάπα προσεκτικά. Αν και η επιφάνεια φαίνεται εντελώς άνυδρη, η υγρασία συγκρατείται από κάτω και λέγεται βρεμάδα, στην ντοπιολαλιά. Μηχανήματα δεν χρησιμοποιούνται για να μη σπάσει το κεράμι, το σημείο δηλαδή που συγκρατεί την υγρασία και βρίσκεται 10 πόντους κάτω από την επιφάνεια. Αν καταστραφεί, τότε χάνεις την καλλιέργεια. Βέβαια, η Αγία Άννα η Ποταμίτισσα προστατεύει γιατί η εκκλησία του 16ου αιώνα είναι κοντά στο χωράφι του.

Ο Πέτρος παρακολουθεί την καλλιέργεια, βγάζει τα αγριόχορτα και τον Μάιο μαζεύει το φυτό και πηγαίνει στο αλώνι. Καθαρίζονται τα άχυρα από τη φάβα και μένει ο καρπός, που είναι στρογγυλός, με εξωτερικό φλοιό σε χρώμα σκούρο. Τον σπάει στις μυλόπετρες βάζοντας τον καρπό στη μέση και μένει η κατακίτρινη και βραστερή φάβα. Ο Πέτρος συνεχίζει να καλλιεργεί παραδοσιακά και το διδάσκει και στα παιδιά του σχολείου, αφού είναι καθηγητής στο ΕΠΑΛ. Άλλοι καλλιεργητές έχουν απλοποιήσει τη διαδικασία σπασίματος με χρήση μηχανημάτων. Δοκίμασα τη φάβα με κάππαρη και ελαιόλαδο… Ποίημα.

Ο αρχαιότερος αμπελώνας της Ευρώπης

Αρχέγονος αμπελώνας με αδιάλειπτη καλλιέργεια της αμπέλου. Στον αμπελώνα της Σαντορίνης υπάρχουν 62 ποικιλίες αμπέλου -57 επώνυμες και 5 ανώνυμες- λευκές, ερυθρές και μαύρες. Οι λευκές ποικιλίες είναι πολύ διαδεδομένες και καλύπτουν τα 3/4 της έκτασης του αμπελώνα.

Η Μανδηλαριά είναι στις επιλογές λόγω ΠΟΠ και δίνει κρασιά αστεράτα. Τα περισσότερα μαύρα αμπέλια τα έχει ο αμπελώνας του Εμπορείου. Από χαρμάνι ασύρτικου, αθήρι, αηδάνι και το παιχνίσμα των ηλιαχτίδων γεννιέται το περίφημο Visanto ΠΟΠ, και στο μυαλό μου ζωντανεύουν οι στίχοι του Ησιόδου τον 8ο αιώνα π.Χ. που περιγράφει στο «Εργα και Ημέραι» πώς λιάζονται τα αρωματικά σταφύλια για τη γένεση του βίβλινου οίνου, τον οποίο απολάμβανε στην κοιλάδα των Μουσών, στη Βοιωτία. Το Vinsanto ήταν ο περίφημος «μελιηδής οίνος» του Ομήρου. Κουλούρα ή καλαθάκι είναι ο παραδοσιακός τρόπος κλαδέματος των αμπελιών.

Η αναγέννηση ή ανανέωσή τους γίνεται με καταβολάδες, οπότε έχουμε το ίδιο γενετικό υλικό να αναπαράγεται αιώνες τώρα – μοναδικό φαινόμενο στον πλανήτη. Θαυμαστή προστασία προσφέρει η κουλούρα στο αμπέλι από τους δυνατούς αέρηδες και την αμμοβολή που δημιουργείται από το χώμα που είναι αμμώδες, μια ψιλοτριμμένη ελαφρόπετρα που καταστρέφει τον καρπό. Τα σταφύλια προφυλάσσονται από τον ήλιο, αφού τα φύλλα δημιουργούν ομπρέλα. Με καταβολάδες, που χώνονται μέσα στη γη, η μάνα αμπελιά τρέφει και μεγαλώνει το αμπελάκι όσο καιρό χρειάζεται, μέχρι να δυναμώσει. Η φύτευση των αμπελιών είναι αραιή. Οι ιδιαίτερες συνθήκες χαρίζουν στο σταφύλι συμπυκνωμένο χυμό, άρωμα και νοστιμιά. Η ποσότητα, όμως, μικρή. Η στρεμματική απόδοση είναι 250-300 κιλά έναντι 1.000 κιλών που δίνει ένας συμβατικός αμπελώνας αλλού. Περπατώντας στον αμπελώνα ο οινοποιός Χρήστος Κανελακόπουλος μού αποκάλυψε ότι σχεδιάζει οινοποίηση σε πήλινο αμφορέα, κατ’ αρχήν των λευκών ποικιλιών και αργότερα κόκκινων, καθώς και αναβίωση της παλιάς ετικέτας Saint John. Τι ωραία…