Η Alicja Patanowska είναι μια διεθνώς αναγνωρισμένη Πολωνή καλλιτέχνις, σχεδιάστρια και ερευνήτρια, γνωστή για τις σύγχρονες εγκαταστάσεις της που βρίσκονται στο σημείο τομής της τέχνης, του design και της χειροτεχνίας. Με σπουδές στο Royal College of Art του Λονδίνου και διδακτορικό στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Βρότσλαβ, η Patanowska εστιάζει στον πολιτικό και οικολογικό ρόλο των υλικών, χρησιμοποιώντας συχνά τον πηλό και βιομηχανικά απόβλητα. Τα έργα της, όπως το πρόσφατο «The Ripple Effect» στο Μουσείο V&A, προσκαλούν σε προβληματισμό σχετικά με την αλληλεξάρτηση, τη φροντίδα και τη δυνατότητα μεταμόρφωσης του απορριφθέντος. Στη συνέντευξη που έδωσε στο instyle.gr, μας μιλά για την επιρροή του Joseph Beuys, τη δύναμη της «ήσυχης διαμαρτυρίας» και το νόημα της διαδικασίας στη δουλειά της.
Πώς ξεκίνησε το καλλιτεχνικό σας ταξίδι και τι σας ενέπνευσε να ασχοληθείτε με τις σύγχρονες εγκαταστάσεις;
Ερωτεύτηκα την κεραμική στα δεκατρία μου χρόνια και ένιωσα ενστικτωδώς ότι ήθελα να γίνω κεραμίστρια. Ο πηλός έγινε η γλώσσα μου πολύ πριν μάθω να μιλάω για την τέχνη. Με τον καιρό, αυτή η γοητεία με τη δημιουργία με οδήγησε προς τον σχεδιασμό και, τελικά, στη σύγχρονη τέχνη. Αποφοίτησα από το Royal College of Art στο Λονδίνο και αργότερα απέκτησα διδακτορικό στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Βρότσλαβ, εστιάζοντας στα σύγχρονα συμφραζόμενα της χειροτεχνίας—πέρα από το ίδιο το αντικείμενο, προς τις πολιτιστικές και οικολογικές σημασίες που ενσωματώνονται στην ύλη.
Το ότι μεγάλωσα ανάμεσα στο Kociewie και την Kashubia στη βόρεια Πολωνία, περιοχές με βαθιές χειροτεχνικές παραδόσεις, διαμόρφωσε την ευαισθησία μου στα υλικά και στον ρυθμό της χειρωνακτικής εργασίας που μας συνδέει με τη γη. Αυτές οι ρίζες συνεχίζουν να καθοδηγούν την πρακτική μου σήμερα.
Δημιουργώ εγκαταστάσεις επειδή η τέχνη ενεργοποιεί τη φαντασία. Μου επιτρέπει να χρησιμοποιώ αντικείμενα από τον χώρο του design, ενώ παράλληλα διαλύει τα όρια μεταξύ τέχνης, design και χειροτεχνίας. Για μένα, η ιστορία και η αφήγηση βρίσκονται στον πυρήνα, κάθε έργο είναι ένας τρόπος να τις υφάνω σε νέες, απτές μορφές.
Υπάρχει κάποιος καλλιτέχνης ή κίνημα που έχει επηρεάσει περισσότερο τη δουλειά σας;
Ο Joseph Beuys υπήρξε μία από τις σημαντικότερες επιρροές στον τρόπο που σκέφτομαι την τέχνη. Διεύρυνε την έννοια της τέχνης για να συμπεριλάβει την κοινωνική, πολιτική και οικολογική ζωή, περιγράφοντάς την μέσω της έννοιας της «κοινωνικής γλυπτικής». Για εκείνον, η τέχνη δεν περιοριζόταν σε αντικείμενα σε γκαλερί αλλά ήταν μια διαδικασία συλλογικής διαμόρφωσης της κοινωνίας μέσω της δημιουργικής δράσης.
Αυτό που με συγκινεί περισσότερο είναι η πεποίθησή του ότι ο καθένας μπορεί να είναι μέρος αυτής της διαδικασίας, το ότι η τέχνη μπορεί να είναι ένας κοινός, συμμετοχικός χώρος παρά μια απομονωμένη πράξη δημιουργίας. Αυτός ο τρόπος σκέψης εκδημοκράτισε την τέχνη και την άνοιξε σε άλλους κλάδους, στην εκπαίδευση, στην οικολογία και στην ιδέα της φροντίδας.
Στη δική μου πρακτική, συνεχίζω αυτόν τον διάλογο μεταξύ τέχνης, χειροτεχνίας και κοινωνίας. Η εργασία με τον πηλό και τα φυσικά υλικά είναι για μένα μια χειροπιαστή αλλά και πολιτική χειρονομία. Ένας τρόπος να αμφισβητήσω τον ανθρωποκεντρισμό και να επαναπροσδιορίσω τη σχέση μας με το περιβάλλον. Όπως ο Beuys, πιστεύω ότι η μεταμόρφωση ξεκινά με την επίγνωση, με μικρές χειρονομίες που διαδίδονται στο συλλογικό. Οι εγκαταστάσεις μου είναι συχνά μια πρόσκληση για συμμετοχή, για προβληματισμό και για συν-δημιουργία, για να δούμε ότι είμαστε όλοι μέρος ενός κοινού οργανισμού.
Τι σημασία έχουν για εσάς τα υλικά που χρησιμοποιείτε, όπως τα κεραμικά πλακίδια και τα βιομηχανικά απόβλητα;
Τα υλικά που χρησιμοποιώ, ειδικά τα κεραμικά και τα βιομηχανικά απόβλητα, έχουν τόσο συμβολική όσο και υλική σημασία. Στο The Ripple Effect («Το Φαινόμενο του Ντόμινο»), τα κεραμικά πλακίδια παραπέμπουν στην πρόσοψη του V&A και στα ιδεώδη του William Morris για τις τέχνες και τις χειροτεχνίες, σεβασμός στην ύλη, στη χειροτεχνία και στην κοινωνική ευθύνη.
Η εγκατάσταση των 2.000 μπλε και οκτώ χαλκοεπενδυμένων πλακιδίων αντικατοπτρίζει την πραγματική αναλογία εξόρυξης χαλκού, σχηματίζοντας ένα οπτικό γράφημα αλληλεξάρτησης, όπου ένας κυματισμός αλληλεπιδρά με έναν άλλο. Με τη μετατροπή των αποβλήτων εξόρυξης σε κάτι λειτουργικό και ποιητικό, προσκαλώ σε προβληματισμό σχετικά με την αξία και τη φροντίδα, με το πώς μπορούμε να δώσουμε νέα ζωή σε ό,τι κάποτε απορρίφθηκε.
Εμπνευσμένη από την άποψη του Morris για τη χειροτεχνία ως ηθική πρακτική και από ιστορικά σιντριβάνια που εξυμνούσαν την ανθρώπινη κυριαρχία πάνω στη φύση, στόχευσα να αντιστρέψω αυτήν την ιστορία. Το The Ripple Effect προσκαλεί στο άγγιγμα, στην επιβράδυνση και στην επίγνωση, υπενθυμίζοντάς μας ότι δεν υπάρχουμε χωριστά από τη φύση, αλλά μέσα σε αυτήν.
Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση στη δημιουργία του “The Ripple Effect” στο V&A;
Η μεγαλύτερη πρόκληση στη δημιουργία του The Ripple Effect ήταν η μετατροπή των βιομηχανικών αποβλήτων από το φράγμα τελμάτων χαλκού σε έναν σταθερό, εργάσιμο πηλό. Η διαδικασία απαίτησε εβδομάδες δοκιμών, προσαρμογής των θερμοκρασιών ψησίματος και εκμάθησης του πώς συμπεριφέρεται αυτό το υλικό μετά την εξόρυξη, όταν ψήνεται. Ήταν μια τεχνική αλλά και συναισθηματική πρόκληση, πώς να χειριστείς μια ουσία που ενσαρκώνει την περιβαλλοντική υποβάθμιση και να τη μετατρέψεις σε κάτι ουσιαστικό και όμορφο, χωρίς να σβήσεις την πολύπλοκη προέλευσή της.
Η εργασία με αυτό το υλικό ήταν ένα είδος διαπραγμάτευσης. Αντιστάθηκε στην προβλεψιμότητα, υπενθυμίζοντάς μου ότι η μεταμόρφωση δεν είναι ποτέ ουδέτερη. Κάθε δοκιμή, κάθε αποτυχημένη προσπάθεια έγινε μέρος της ιστορίας. Ήθελα ο πηλός να διατηρήσει τη μνήμη του, να μιλήσει για την εξόρυξη, για το κόστος της προόδου και για τη δυνατότητα ανανέωσης.
Για μένα, η διαδικασία δεν είναι ποτέ απλώς ένα μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού, είναι το ίδιο το έργο. Ο πηλός αποκαλύπτει αυτήν την αλήθεια πιο καθαρά από οποιοδήποτε άλλο υλικό γνωρίζω. Θυμάται κάθε χειρονομία, κάθε ίχνος επαφής. Στο The Ripple Effect, αυτός ο διάλογος με το υλικό έγινε ένας διαλογισμός πάνω στην ανθεκτικότητα, τη φροντίδα και την ήσυχη επιμονή της μεταμόρφωσης.
Πώς επιλέγετε τα θέματα ή τις ιστορίες που θέλετε να αφηγηθείτε μέσα από τη δουλειά σας;
Η καθημερινή ζωή μου παρέχει θέματα, μερικές φορές μέσω άμεσης εμπειρίας, μερικές φορές μέσω βιβλίων ή συζητήσεων. Η λογοτεχνία είναι μια ανεκτίμητη πηγή γνώσης και έμπνευσης. Στην περίπτωση του The Ripple Effect, ήταν ένας συνδυασμός του Dark Ecology του Timothy Morton, του Material World του Ed Conway, και μιας συζήτησης με έναν φίλο γλύπτη σχετικά με τα υλικά που με οδήγησε να συναντήσω τον επιστήμονα Maciek Gruszczyński, ο οποίος μελετά τα φράγματα αποβλήτων εξόρυξης.
Συχνά νιώθω ότι τα θέματα με βρίσκουν μάλλον παρά το αντίστροφο. Εμφανίζονται σαν κυματισμοί, μια σκέψη ή μια συνάντηση πυροδοτεί μια άλλη, σχηματίζοντας σταδιακά μια αφήγηση. Αυτό που τα ενώνει είναι μια περιέργεια για το πώς τα υλικά κουβαλούν ιστορίες, γεωλογικές, πολιτικές και ανθρώπινες, και πώς μπορούν να επανερμηνευτούν μέσω της χειροτεχνίας και της τέχνης.
Για μένα, η τέχνη ήταν πάντα μια μορφή ακτιβισμού, όχι με την έννοια των συνθημάτων ή της αντιπαράθεσης, αλλά ως μια λεπτή, επίμονη χειρονομία φροντίδας και επίγνωσης. Πιστεύω στη δύναμη της ήσυχης διαμαρτυρίας, στη δύναμη της ευγενικής επιμονής, του προβληματισμού και της αργής δουλειάς της μεταμόρφωσης. Με ενδιαφέρει το πώς τα υλικά μπορούν να μιλήσουν πολιτικά, πώς μπορούν να ενσαρκώσουν τόσο την κρίση όσο και τη δυνατότητα. Μέσω της χειροτεχνίας και της συνεργασίας, προσπαθώ να μετατρέψω αυτές τις αφηγήσεις σε χώρους προβληματισμού και διαλόγου, χώρους όπου η επίγνωση μπορεί ήσυχα να ριζώσει και να αρχίσει να αλλάζει τον τρόπο που βλέπουμε και δρούμε στον κόσμο.
Ποιο είναι το πιο σημαντικό μήνυμα που ελπίζετε ότι θα πάρει μαζί του το κοινό από τις εγκαταστάσεις σας;
Ότι κάθε μικρή ενέργεια δημιουργεί συνέπειες, σαν κυματισμοί που απλώνονται στο νερό. Αυτή η ιδέα διατρέχει όλη τη δουλειά μου. Τίποτα δεν υπάρχει μεμονωμένα. Κάθε χειρονομία, κάθε επιλογή, κάθε υλικό που αγγίζουμε γίνεται μέρος ενός ευρύτερου δικτύου σχέσεων.
Ελπίζω οι άνθρωποι να φύγουν από τις εγκαταστάσεις μου με μια αίσθηση επίγνωσης, ότι δεν είμαστε ξεχωριστοί από τη φύση, αλλά μέρος της, και ότι ακόμη και οι πιο μικρές, πιο προσωπικές ενέργειες έχουν βάρος. Η αλλαγή σπάνια ξεκινά με μεγάλες χειρονομίες… ξεκινά με την προσοχή, με τη φροντίδα, με την προθυμία να δούμε τις συνδέσεις που μας ενώνουν μεταξύ μας και με τον κόσμο γύρω μας.
Υπάρχει κάποιο κομμάτι της δουλειάς σας που έχει για εσάς μια ιδιαίτερη προσωπική σημασία;
Κάθε κομμάτι που δημιουργώ έχει μια ιδιαίτερη προσωπική σημασία για μένα—ειδικά τη στιγμή της δημιουργίας του. Η διαδικασία της δημιουργίας είναι πάντα πιο σημαντική για μένα από το τελικό αποτέλεσμα. Όταν εργάζομαι, είμαι πλήρως παρούσα… ο ρυθμός των χεριών, η αντίσταση του πηλού, η επανάληψη των χειρονομιών, όλα αυτά γίνονται μέρος της ιστορίας.
Κάθε έργο φέρει ίχνη του χρόνου, των συναισθημάτων και των συμφραζομένων στα οποία δημιουργήθηκε. Το τελειωμένο αντικείμενο είναι μόνο ένα θραύσμα, μια ορατή ηχώ ολόκληρης της διαδικασίας… αυτό που παραμένει αόρατο είναι εξίσου σημαντικό. Υπό αυτή την έννοια, τα έργα μου δεν είναι στατικά, είναι καταγραφές κίνησης, μεταμόρφωσης και προσοχής.
Πώς ισορροπείτε την αισθητική και τη λειτουργικότητα στις δημιουργίες σας;
Ξεκίνησα το καλλιτεχνικό μου ταξίδι ως χειροτέχνης-κεραμίστρια. Για χρόνια, η λειτουργικότητα ήταν η φυσική γλώσσα της δουλειάς μου. Όμως σήμερα, δεν αναζητώ πλέον μια ισορροπία μεταξύ αισθητικής και λειτουργίας. Αυτή η διάκριση απλώς έχει διαλυθεί.
Είτε δημιουργώ μια μεγάλης κλίμακας εγκατάσταση είτε ένα μικρό γλυπτό, κάθε κομμάτι είναι ένας σχολιασμός για τον κόσμο γύρω μου. Μερικές φορές το αντικείμενο προορίζεται να χρησιμοποιηθεί, μερικές φορές μόνο να βιωθεί, αλλά και στις δύο περιπτώσεις, εξυπηρετεί τον ίδιο σκοπό: να αμφισβητήσει, να παρατηρήσει, να προβληματιστεί.
Ποιες είναι οι μεγαλύτερες πηγές έμπνευσής σας στην καθημερινή ζωή;
Στην καθημερινή μου ζωή, η μεγαλύτερη πηγή έμπνευσής μου είναι η φύση, ειδικά τα φυτά. Η ήσυχη ανθεκτικότητά τους, ο τρόπος που προσαρμόζονται, επικοινωνούν και επιμένουν, μου υπενθυμίζει συνεχώς την ευφυΐα του φυσικού κόσμου και την εξάρτησή μας από αυτόν.
Στην επαγγελματική μου ζωή, είναι η λογοτεχνία. Το διάβασμα με βοηθά να κατανοήσω την πολυπλοκότητα, δίνει γλώσσα σε σκέψεις και συναισθήματα που συχνά είναι δύσκολο να εκφραστούν μόνο μέσω της μορφής.
Ποια είναι τα σχέδιά σας για το μέλλον και ποιοι στόχοι σας κινούν αυτή τη στιγμή;
Δεν θα αποκαλύψω ακόμα τα θέματα, αλλά ξέρω ότι θα συνεχίσω να εξερευνώ τη φροντίδα. Το The Ripple Effect μου δίδαξε ότι υπάρχει μια ήσυχη αλλά τεράστια δύναμη στην ομορφιά, κάτι που οι καλές τέχνες έχουν πολύ συχνά προσπαθήσει να αρνηθoύν.
