Τα υπερεπεξεργασμένα τρόφιμα (ultra-processed foods) συνδέονται εδώ και χρόνια με την παχυσαρκία, τις καρδιακές παθήσεις και την άνοια, όμως τώρα οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι η συχνή κατανάλωσή τους μπορεί να μεταβάλλει σωματικά τον εγκέφαλο, ενισχύοντας έναν φαύλο κύκλο υπερφαγίας.
Τα στοιχεία δείχνουν ότι αυτά τα τρόφιμα — τα οποία περιέχουν πρόσθετα, γαλακτωματοποιητές και συντηρητικά για να ενισχύσουν τη γεύση και να παρατείνουν τη διάρκεια ζωής τους, έχουν συμβάλει σημαντικά στην αύξηση ασθενειών που σχετίζονται με την παχυσαρκία, όπως ο διαβήτης, οι καρδιακές νόσοι και η άνοια.
Στη νέα μελέτη, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature, οι ειδικοί προσπάθησαν να διαπιστώσουν εάν οι αλλαγές στον εγκέφαλο προκαλούνται απλώς ως αποτέλεσμα της αύξησης βάρους ή μέσω μηχανισμών ανεξάρτητων της παχυσαρκίας.
Μια διεθνής ομάδα επιστημόνων ανέλυσε εγκεφαλικές απεικονίσεις 33.000 συμμετεχόντων από τη βρετανική βάση δεδομένων UK Biobank και διαπίστωσε ότι όσοι κατανάλωναν περισσότερα υπερεπεξεργασμένα τρόφιμα εμφάνιζαν σημαντικές διαφοροποιήσεις στη δομή του εγκεφάλου, κάτι που ενδεχομένως εξηγεί τον “εθισμό στο φαγητό”.
Ο καθηγητής Arsène Kanyamibwa από το Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι, συν-συγγραφέας της μελέτης, εξήγησε: «Τα ευρήματά μας δείχνουν ότι η αυξημένη κατανάλωση υπερεπεξεργασμένων τροφίμων συνδέεται με διαφορές στον εγκέφαλο. Αυτές οι συσχετίσεις μπορεί να συνδέονται με συμπεριφορές όπως η υπερφαγία, αν και δεν μπορούμε να επιβεβαιώσουμε αιτιώδη σχέση».
Πρόσθεσε, επίσης, ότι οι συσχετίσεις δεν εξηγούνται αποκλειστικά από τη φλεγμονή ή την παχυσαρκία, καθώς ορισμένα συστατικά και πρόσθετα που περιέχονται στα UPFs, όπως οι γαλακτωματοποιητές, μπορεί να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο.
Η μελέτη παρακολούθησε 33.654 μεσήλικες συμμετέχοντες, οι οποίοι είχαν συμπληρώσει διατροφικά ερωτηματολόγια και αιματολογικές εξετάσεις περίπου οκτώ χρόνια πριν υποβληθούν σε απεικόνιση εγκεφάλου.
Το ερωτηματολόγιο της μελέτης βασίστηκε σε 24ωρη διατροφική ανάκληση με πάνω από 200 διαφορετικά τρόφιμα, όπου οι συμμετέχοντες έπρεπε να δηλώσουν πόσες μερίδες από κάθε είδος είχαν καταναλώσει.
Στη συνέχεια, οι ερευνητές υπολόγισαν τη συνολική ενεργειακή πρόσληψη κάθε συμμετέχοντα, αποκλείοντας όσους δήλωσαν υπερβολικά χαμηλή ή υψηλή πρόσληψη θερμίδων (λιγότερες από 500 ή περισσότερες από 5.000 θερμίδες ημερησίως).
Σύμφωνα με το NHS, η συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη είναι περίπου 2.500 θερμίδες για τους άνδρες και 2.000 για τις γυναίκες. Κατά μέσο όρο, οι συμμετέχοντες κατανάλωναν 2.608 θερμίδες την ημέρα, εκ των οποίων το 46% προερχόταν από υπερεπεξεργασμένα τρόφιμα.
Τα τρόφιμα ταξινομήθηκαν σε τέσσερις κατηγορίες σύμφωνα με το σύστημα NOVA:
Μη επεξεργασμένα ή ελάχιστα επεξεργασμένα
Επεξεργασμένα συστατικά
Επεξεργασμένα τρόφιμα
Υπερεπεξεργασμένα τρόφιμα
Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η αυξημένη κατανάλωση υπερεπεξεργασμένων τροφίμων συνδεόταν με αλλαγές σε περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την πείνα και το σύστημα ανταμοιβής, γεγονός που υποδηλώνει πως τα υπερεπεξεργασμένα τρόφιμα επηρεάζουν τον εγκέφαλο πέρα από τη συμβολή τους στην παχυσαρκία.
Στον υποθάλαμο, την περιοχή που ρυθμίζει την πείνα, η κατανάλωση υπερεπεξεργασμένων τροφών συσχετίστηκε με χαμηλότερη μέση διαχυτικότητα, δείκτη αυξημένης κυτταρικής πυκνότητας και φλεγμονής. Αυτή η φλεγμονή μπορεί να διαταράξει τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος ρυθμίζει την πείνα, τον κορεσμό και την ανταμοιβή, μηχανισμοί που αποτελούν τον πυρήνα του εθισμού στο φαγητό.
Όταν η ρύθμιση της πείνας από τον εγκέφαλο αποδυναμώνεται και τα κυκλώματα ανταμοιβής του υπερδιεγείρονται, οι άνθρωποι μπορεί να επιθυμούν περισσότερα υπερεπεξεργασμένα τρόφιμα, ακόμη και όταν είναι ήδη χορτάτοι, χάνοντας τον έλεγχο της ποσότητας που καταναλώνουν.
Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η βλάβη σε αυτά τα εγκεφαλικά κυκλώματα, τα οποία εμπλέκονται στην απόλαυση και την επιθυμία για φαγητό, μπορεί να ευνοεί τη δυσλειτουργική διατροφική συμπεριφορά, όπως η υπερκατανάλωση υπερεπεξεργασμένων τροφών και η ανάπτυξη μεταβολικών ασθενειών, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο.
Στις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την ανταμοιβή και τα κίνητρα, όπως ο πυρήνας accumbens και το pallidum, η αυξημένη κατανάλωση υπερεπεξεργασμένων τροφών συνδέθηκε με μειωμένη κυτταρική πυκνότητα και αυξημένη περιεκτικότητα σε νερό. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, αυτές οι αλλαγές ενδέχεται να αντικατοπτρίζουν πρώιμα σημάδια γνωστικής εξασθένησης, συρρίκνωσης του εγκεφάλου και απώλειας κυττάρων, γεγονός που μπορεί να εξασθενεί τον αυτοέλεγχο γύρω από το φαγητό και να ενισχύει τις καταναγκαστικές διατροφικές συνήθειες.
Στο συμπέρασμά τους, οι ερευνητές σημείωσαν: «Η κατανάλωση υπερεπεξεργασμένων τροφών αυξάνει πολλούς θρεπτικούς και μεταβολικούς δείκτες ασθένειας και συνδέεται με δομικές αλλαγές στον εγκέφαλο σε περιοχές που ρυθμίζουν τη διατροφική συμπεριφορά. Τα ευρήματα αυτά προσφέρουν νέες γνώσεις για το πώς η κατανάλωση υπερεπεξεργασμένων τροφών μπορεί να διαιωνίζει τον εαυτό της και να συμβάλλει σε αρνητικές επιπτώσεις για την υγεία».
Η μελέτη έρχεται να προστεθεί σε προηγούμενη έρευνα του ίδιου έτους, η οποία διαπίστωσε ότι η κατανάλωση μόλις 100 γραμμαρίων επιπλέον UPFs ημερησίως, περίπου δύο σακουλάκια πατατάκια, αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο σοβαρών καρδιοπαθειών. Η συγκεκριμένη έρευνα ανέλυσε 41 μελέτες από τη Βόρεια και Νότια Αμερική, την Ευρώπη, την Ασία και την Ωκεανία, με συνολικό δείγμα 8.286.940 ενήλικες.
Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι κάθε επιπλέον 100 γραμμάρια υπερεπεξεργασμένων τροφών (UPFs) την ημέρα συνδέεται με αύξηση 5,9% του κινδύνου καρδιαγγειακών επεισοδίων.
Τα αποτελέσματα, που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο του American College of Cardiology (ACC) Asia 2025 στη Σιγκαπούρη, έδειξαν επίσης ότι οι ενήλικες που κατανάλωναν περισσότερα UPFs είχαν 14,5% υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης υπέρτασης.
Ο όρος UPF (Ultra-Processed Food) χρησιμοποιείται για να περιγράψει οποιοδήποτε βρώσιμο προϊόν περιέχει χρωστικές, γλυκαντικά ή συντηρητικά που παρατείνουν τη διάρκεια ζωής του.
Τυπικά παραδείγματα είναι τα έτοιμα γεύματα, το παγωτό και το κέτσαπ ντομάτας, προϊόντα αγαπητά στο κοινό, αλλά με ελάχιστη διατροφική αξία.
Τα UPFs διαφέρουν από τα απλά “processed foods” (επεξεργασμένα τρόφιμα), τα οποία έχουν υποστεί ελαφρές τροποποιήσεις για να διαρκούν περισσότερο ή να έχουν καλύτερη γεύση, όπως τα αλλαντικά, το τυρί ή το φρέσκο ψωμί. Το Ηνωμένο Βασίλειο κατέχει την πρώτη θέση στην Ευρώπη στην κατανάλωση υπερεπεξεργασμένων τροφών, οι οποίες αποτελούν περίπου το 57% της συνολικής διατροφής του πληθυσμού — το υψηλότερο ποσοστό της ηπείρου.
